خورشید عالم تاب

 درسی عمیق از حکمت و بینش الهی
در سالروز شهادت دهمین پیشوای شیعه، امام هادی (ع)، فرصتی است تا به یکی از سخنان ارزشمند ایشان بپردازیم که مفهومی عمیق و چندلایه در باب زندگی دنیوی و آخرت را بیان می‌کند:

“الدُّنیا سوقٌ، رَبِحَ فیها قَومٌ وخَسِرَ آخَرونَ.”
“دنیا بازاری است که قومی در آن سود بُردند و شماری دیگر زیان کردند.”

این روایت از امام هادی (ع) در کتاب تحف العقول آمده است و حقیقتی را در مورد زندگی انسان و تعامل او با دنیا و آخرت آشکار می‌کند. این سخن در چارچوب جامعه‌شناسی اسلامی نیز قابل بررسی است.

۱. دنیا به‌مثابه بازار؛ نگاهی جامعه‌شناختی اسلامی
امام هادی (ع) دنیا را به بازاری تشبیه می‌کنند که هر فرد در آن به‌عنوان تاجر فعالیت می‌کند. این تشبیه نشان می‌دهد که هر عمل انسان، نوعی معامله است؛ برخی از افراد سود می‌برند (قوام‌العمل) و برخی دیگر زیان می‌کنند (خسارت‌العمل). از نگاه جامعه‌شناسی اسلامی:

دنیا بستری برای رشد یا سقوط انسان است.
سود و زیان در این بازار به انتخاب‌های اخلاقی، رفتاری و ایمانی هر فرد بستگی دارد.
راهکار: جامعه باید ارزش‌هایی را تقویت کند که به سود رساندن در این “بازار” منجر شود؛ مانند عدالت اجتماعی، تقوای الهی، و مسئولیت‌پذیری.

۲. معیار سود و زیان در نگاه امام هادی (ع)
از منظر قرآنی و حدیثی، سود در دنیا به معنای عمل صالح، نیت خالص و خدمت به خلق است، در حالی‌که زیان شامل غفلت از آخرت، ظلم و دنیاپرستی می‌شود.

آیه قرآن مرتبط:
“إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ.” (توبه: ۱۱۱)
خرید و فروش حقیقی در این بازار، معامله‌ای است که در آن انسان با اعمال نیک، رضای خدا را به دست می‌آورد.

۳. پیامدهای اجتماعی نگاه سود و زیان به دنیا
وقتی جامعه‌ای به این حدیث عمل کند:

ارزش‌های اخلاقی مانند ایثار و انصاف رواج می‌یابد.
از مادی‌گرایی افراطی پرهیز می‌شود.
نظامی مبتنی بر عدالت اجتماعی و معنویت شکل می‌گیرد.
اما در جامعه‌ای که این آموزه فراموش شود:

رقابت ناسالم و ظلم گسترش می‌یابد.
دنیاپرستی منجر به سقوط اخلاقی می‌شود.

۴. پیشنهاداتی برای طلاب و جامعه دینی
تعلیم آموزه‌های اسلامی: طلاب دینی باید این روایت را به‌عنوان اصل زندگی به دیگران آموزش دهند.
تقویت معنویت: جامعه را به دوری از مادی‌گرایی افراطی و توجه به آخرت ترغیب کنند.
نهادینه‌سازی عدالت اجتماعی: الگوی بازار عادلانه اسلامی باید در نظام اقتصادی و فرهنگی ترویج یابد.

بازاری برای رسیدن به سعادت
سخن امام هادی (ع) به‌وضوح نشان می‌دهد که دنیا فرصتی بی‌بدیل برای ساختن سعادت ابدی یا از دست دادن آن است. اگر جامعه‌ای این نگاه را سرلوحه خویش قرار دهد، از غفلت و زیان دور خواهد شد و به بازاری الهی تبدیل می‌شود که در آن همه از رحمت خداوند بهره‌مند خواهند شد.

شهادت امام هادی (ع) را گرامی می‌داریم و از ایشان می‌آموزیم که دنیا محل آزمون و آخرت منزلگاه جاودانه ماست.

دریای علم الهی، خوش آمدی
میلاد باسعادت امام محمد باقر (ع)، پنجمین خورشید امامت و پیشوای دانش و معرفت، فرصتی است برای تامل در جایگاه بی‌نظیر ایشان به‌عنوان گنجینه علم الهی و سرچشمه حکمت ناب.

امام باقر (ع)، شکافنده دانش‌ها
امام باقر (ع) در دوران جاهلیت علمی و فرهنگی، چراغی روشن برای هدایت انسان‌ها شد. لقب “باقر العلوم” به معنای شکافنده علوم، نشان از تسلط و گستره بی‌پایان علم ایشان دارد. ایشان نه‌تنها دانش‌های الهی را برای شیعیان تبیین کردند، بلکه راه‌گشای حقیقت‌جویی برای تمامی مسلمانان بودند.

نور دانش در تاریکی جهل
در زمانی که جهل و بی‌خبری جامعه را در برگرفته بود، امام محمد باقر (ع) همچون نوری درخشیدند. ایشان با گسترش معارف دینی، تربیت شاگردان برجسته و تبیین اصول دین، چراغ هدایت را در دل تاریخ برافروختند. هر سخن ایشان، گنجینه‌ای از حکمت الهی و راهی به سوی کمال انسانی بود.

رحمت و لطف بی‌پایان امام باقر (ع)
امام باقر (ع)، نه‌تنها معلمی بزرگ، بلکه مظهر لطف و رحمت الهی بودند. زندگی ایشان یادآور مهربانی، حکمت و هدایت است. ما شیعیان در هر لحظه، مشمول این رحمت بی‌کران هستیم و از نور دانش ایشان بهره‌مند می‌شویم.

میلاد امام باقر (ع)، تجدید عهد با علم و هدایت
میلاد امام محمد باقر (ع)، نه‌تنها جشن تولد یک امام بزرگوار، بلکه یادآوری مسئولیت ما برای گسترش دانش، عمل به اصول دینی و تلاش برای هدایت است. این روز فرخنده را گرامی می‌داریم و به یاد ایشان، راه علم و هدایت را ادامه می‌دهیم.

یا باقر العلوم، دریای علم الهی، خوش آمدی!

 دفاع از بزرگ مردی به نام امیرالمومنین امام علی -علیه السلام- جرم سنگینی  است و بهای بزرگی به نام انسیه حوراء حضرت فاطمه زهراء سلام الله علیها…. آیا به جای گریه جای آن نیست همه موجودات عالم خون بگریند؟

از کنار جاده های ظلم ردپایی از همان ردپایی که درب خانه فاتح خیبر بود دیدم، ولی انگار یاس آن ارغوانی شده بود به طوری که هر پر آن درب خانه های من و شماست؛ به یادش می سوزم انگار از این جهان قالب

تهی کرده ام…. ادامه دارد

یکی در می زنه وقتی که در را باز کردم هیچ رد پایی روی زمین دیده نشد؛ انگار همین دیروز بود که درب خانه فاتح خیبر را ردپای ظلم، سوزاند…

ادامه دارد

 کمال انسانی در نگاه شهید مطهری 

تعریف کمال‏

کمال، صفت وجودی است که برای هر موجودی متناسب با آن و متناسب با غایت آن، معنا می ‏شود؛ بنابراین، کامل بودن هر چیزی به‏ صورت خاص باید تعریف شود. انسان کامل غیر از حیوان کامل و غیر از فرشته کامل و… است؛ ولی می‏توان این گونه نتیجه گیری کرد که «کمال، فعلیّت یافتن استعدادها و قوّه ‏ها است».

به اقتضای طبیعت و آفرینش هر پدیده‏ای، استعدادها و توانمندی ‏های ‏او معیّن، و فعلیت یافتن آن‏ها تعریف می‏شود، و کمال او عینیّت می‏یابد؛ چرا که هر ماهیتی به حسب اقتضای ذاتی خود، فقط با اوصاف خاصّی‏ سنخیت، و استعداد همان دسته از کمالات را دارد. به تعبیر شیخ رئیس، ابن‌سینا:

هر موجودی، زمینه‏ ها و استعدادهای وصول به فعالیت ‏هایی را دارد که متناسب ‏با آن شی‏ء و سازگار با طبیعت و سرشت و استعدادهای درونی او است. (ابن ‏سینا، الاشارات و التنبیهات‏)

کمال‌جویی و سعادت‏ طلبی، گرایش طبیعی، غریزی و فطری (ذاتی‏) هر موجودی است و همه تلاش‏ها به منظور پاسخگویی به ‏این میل ذاتی و اشباع خواسته فراگیر همه پدیده‏ها است. موجودات‏ نباتی، براساس اقتضای طبیعی، حرکت کمالی خود را دنبال می‏کنند.عامل حرکت به سوی کمال در حیوانات براساس حبّ ذات و نشأت ‏گرفته از الهام غریزی است؛ امّا در انسان، کمال و عینیّت یافتن استعدادها و توانمندی‏های متضاد و متناوب، جز در پرتو انتخاب و گزینش و تلاش مجاهدانه و همراه با زحمت تحقّق نمی‏یابد. (ر.ک: ‏انشقاق (84): 6) برخلاف دیگر موجودات، کمال انسانی ‏اکتسابی است و جز با اراده و خواست توأم با مبارزه با موانع و حرکت ‏عملی برای فعلیت بخشیدن به همه استعدادها و توانمندی‏های ‏فطری‏اش تحصیل نمی‏شود؛ پس بحث از کمال موجودات دیگر آسان‏است؛ امّا بحث از کمال انسان چندان آسان نیست.

شهید مطهری می‏گوید:

انسان تنها موجودی است که خودش از خودش تفکیک‏پذیر است؛ یعنی ما نمی‏توانیم سنگی داشته باشیم که سنگی نداشته باشد یا گربه‏ای داشته باشیم فاقد گربگی؛ سگی داشته باشیم فاقد سگی؛ پلنگی فاقد پلنگی. هر پلنگی در دنیا آن‏ خصلت‏هایی را که پلنگی می‏نامیم دارد به سهم غریزه؛ ولی این انسان است که ‏انسان بودن خودش را ندارد و باید تحصیل بکند و انسان بودن هیچ مربوط به‏ جنبه‏های زیستی و بیولوژیکی نیست. … انسانیت یک امری است وراء زیست‏شناسی. (مطهری، انسان کامل، ص 155 و 156).

کمال خواهی، یک گرایش اصیل و مستقل و البتّه فطری و ذاتی است که همه افراد انسان واجد استعداد و قوّه آن می‏باشند و انسانیت و کمال او به میزان فعلیت ‏بخشیدن این استعداد می‏باشد. انسان در بدو آفرینش از نظر جسمی (مانند دیگر موجودات‏) فعلیت خاص خود را دارد؛ چشم دارد؛ گوش دارد؛ زبان‏دارد…؛ امّا از نظر شخصیتی و انسانیت در بدو تولّد هیچ‏گونه فعلیتی ندارد و تنهااستعداد و توانمندی و دارای ظرفیت‏های عظیمی است که این استعدادها وظرفیت‏ها جز با حرکت ارادی و آگاهانه و همراه با مشقت و جهاد خود انسان‏اشباع نگردیده و به فعلیت نمی‏رسد.

شما سراغ هر موجودی بروید می‏بینید، خودش برای خودش به عنوان یک صفت ‏انفکاک‏پذیر نیست…؛ ولی این انسان است که ممکن است یک انسانی باشد منهای انسانیت برای این‏که آن چیزهایی که ما آنها را انسانیت انسان می‏دانیم، آن‏ چیزهایی که به انسان شخصیت می‏دهد (نه آن چیزهایی که ملاک شخص ‏انسان است‏) این‏ها اوّلاً یک سلسله چیزهایی که با ساختمان مادّی انسان ‏درست نمی‏شود چون غیر مادّی است و ثانیاً آن چیزهایی که ملاک انسانیت ‏انسان است و به انسان شخصیت می‏دهد، فضیلت می‏دهد و ملاک فضیلت انسانی ‏انسان است به دست طبیعت ساخته نمی‏شود به دست هیچ کس ساخته نمی‏شود فقط و فقط به دست خود انسان ساخته می‏شود… (همان: ص 71 و 72).

فرق کمال با تمام‏

به‏رغم نزدیکی دو واژه کمال و تمام که در مقابل هر دو کلمه ناقص به کار می‏رود، آن‏ها به یک معنا نیستند. تمام، در جایی اطلاق می‏شود که یک ‏مصداق، همه آن‏چه را افراد نوعش دارا هستند، داشته باشد؛ برای مثال، هرگاه ساختمان یک منزل، همه اجزای مورد نیاز یک منزل مسکونی را داشته باشد، می‏گوییم ساختمان این منزل تمام است یا اگر نوزادی‏ همه اعضا و جوارح نوع انسانی را داشت، می‏گوییم آفرینش او تام است ‏و اگر فاقد یکی از اعضا بود، او را ناقص می‏خوانیم؛ امّا در بحث کمال و کامل بودن، هر موجودی را با اهداف و غایاتش می‏سنجیم و کمال، رتبه‏ای بعد از تام بودن است.

شهید مطهری برای تعریف انسان کامل توجّه به تفاوت بین کمال و تمام ‏را لازم می‏داند که به گزیده‏ای از آن چه در تفاوت این دو بیان کرده است ‏اشاره می‏کنیم:

در زبان عربی، ما دو کلمه داریم نزدیک به یک‌دیگر؛ ولی نه عین یک‏دیگر و کلمه‏ای که ضدّ این دو کلمه است. یک کلمه در کلام عربی بیش‏تر وجود ندارد…یکی کلمه کمال است و دیگری کلمه تمام… و در مقابل هر دو کلمه گفته می‏شود ناقص. … اگر فرق این دو تا را بیان نکنیم نمی‏توانیم بحثمان را شروع کنیم. تمام، در جایی گفته می‏شود که یک شی‏ء همه آن‏چه که برای اصل وجودشان لازم‏ هست به وجود آمده باشد؛ یعنی اگر بعضی از چیزها به وجود نیاید، اصلاً این در ماهیّت خودش ناقص است. این خودش به وجود نیامده، نیمی از او به وجود آمده است… ؛ ولی کمال، در جایی است که یک شی‏ء بعد از آن‏که تمام هست، باز یک درجه بالاتر می‏تواند داشته باشد و از آن درجه بالاتر یک درجه بالاتر هم می‏تواند داشته باشد. اگر این کمال نباشد، خودش هست. اگر این کمال اضافه‏ شود به آن شی‏ء، یک درجه می‏رود بالاتر. کمال را در جهت عمودی بیان می‏کندو تمام را در جهت افقی؛ یعنی شی‏ء در جهت افقی وقتی به نهایت برسد می‏گویند تمام شد و اگر در جهت عمودی حرکت کند، به آن می‏گویند کمال. می‏گویند عقل ‏فلان شخص کامل شده، قبلاً هم عقل داشت؛ امّا حالا عقلش یک درجه آمده ‏است بالا. … مسأله انسان کامل معنایش این است که یک انسان تمام داریم در مقابل انسانی که از نظر افقی ناتمام است…)؛ ولی انسان تمام می‏تواند کامل باشد. کامل‏تر و کامل‏تر باشد تا به آن حدّ نهایی. زمانی که از آن بالاتر دیگر انسان وجود ندارد، آن را می‏گوییم انسان کامل… .

ادامه دارد…

یکی از اصول و مبانی هر جهان‏ بینی و یکی از محورهای اساسی معرفت‏ و اندیشه بشری، «انسان» و مباحث مربوط به او است که همواره توجّه‏ و اهتمام اندیشه‏ وران و متفکّران را به خود جلب کرده است و در بخش‏ها و به شیوه ‏های گوناگون، شناخت انسان و خصوصیات و توانمندی‏های ‏او را مطرح کرده‏اند. در حالی که مکاتب جدید به ‏رغم اختلافاتی که دارند، انسان محوری ‏[به جای خدا محوری] و اومانیسم را محور و اساس‏ همه‌چیز و تنها راه تأمین سعادت و کمال بشر و رهایی از ظلمت و محدودیت و حقارت معرّفی می‏کنند، در آموزه‏های ادیان الهی و به‏ویژه اسلام، انسان، جز با خدا محوری و پیوند با مبدأ آفرینش به حیات‏ حقیقی و انسانی و جایگاه برجسته و ممتاز خویش دست نمی‏یابد. آفرینش و طبیعت انسانی به‌گونه ‏ای است که جز در پرتو هدایت الهی ، استعدادها و توانمندی‏هایش شکوفا نمی ‏شود و انسان منهای خدا، حتّی در معیشت و زندگی دنیایی کامیاب و در آرامش است. در فرهنگ دینی، انسان، مخلوق خدا است و از این جهت، به دیگر پدیده‏های عالم می‏ ماند؛ امّا هرگز در رتبه و جایگاه آن ها قرار ندارد. انسان، خلیفه خدا، هدف و غایت آفرینشِ پدیده ‏های دیگر، بلکه حاکم ‏بر آن‏ها، اشرف مخلوقات و یگانه موجودی است که روح خدا در او دمیده شد و صبغه الهی دارد؛ و محوریّت انسان نه تنها مستلزم نفی خدا نیست؛ بلکه انسان جز با خدا ظرفیتش تکمیل، و دل او پُر، و اشباع ‏نمی ‏شود؛ زیرا موجود نامحدود جز با نامحدود و مطلق آرام نمی‏گیرد. شهید مطهری موقعیّت ویژه انسان در مقایسه با دیگر پدیده ‏ها را این‏گونه بیان می ‏کند: قرآن کریم به طور کلّی برای انسان در مقابل همه اشیای عالم یک حساب‏ جداگانه‏ای باز کرده است. انسان حسابی دارد جداگانه و مستقل. این تعبیر قرآن‏ مجید را ببینید که می‏فرماید: «سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی‏ یَتَبَیَّنَ‏ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ؛ (فصلت (14): 53) ما نشانه‏های خود را در آفاق، یعنی در عالم طبیعت و در نفوس خود مردم‏ارائه می‏دهیم». این‏جا را با یک بیان جداگانه و حساب جداگانه ‏ای بیان کرده ‏است و همین آیه سبب شده است که در ادبیات ما اصطلاح آفاق و انفس راه پیدا کند.

(مطهری، انسان کامل بی‏ تا، ص 71)

کمال انسان‏ در معرّفی انسان و مباحث مربوط به انسان‏ شناسی، ابعاد و جنبه‏ های ‏گوناگونی وجود دارد که مورد توجّه دانشمندان و انسان ‏شناسان و همین‏ طور صاحبان مکاتب قرار گرفته است؛ نظیر این مباحث: مفهوم ‏انسان‏ شناسی و روش‏های آن، آفرینش انسان، جایگاه انسان در نظام ‏هستی و به‌ویژه بین پدیده ‏ها، استعدادها و توانمندی ‏های انسان، امتیازات و ویژگی ‏های انسان، محدودیت ‏ها و موانع رشد و تعالی انسان، گرایش ‏ها و نیازمندی ‏های انسان، جاودانگی و فناناپذیری انسان، روابط متفاوت انسان… که در این بین، یکی از مهم‏ترین محورهای بحث از انسان ‏مربوط است به سعادت و کمال حقیقی انسان و این که انسان ایده‏ال و کامل کیست؟ فعلیت متعالی و کمال متناسب با انسان چیست؟

شهید بزرگوار و استاد برجسته آیت ‏الله مطهری (قدس سره‏) در عصری که اقبال عمومی به مسائل مربوط به انسان و تمرکز مکاتب‏ گوناگون بر محوریت اومانیسم در حوزه اندیشه و عمل، بیش از هر زمان‏ دیگر خودنمایی می‏کرد، در جایگاه اسلام شناس آگاه به زمان و سنگرنشین فرهنگ اسلام ناب، دیدگاه‏های اسلام را از زوایای گوناگون ‏درباره انسان تبیین و به زیبایی تفسیر کرده است. (مانند آن چه آن شهید بزرگوار در باره آفرینش انسان، دو ساحتی و دو بُعدی بودن انسان، اصالت روح، بینش ‏ها و گرایش ‏های انسان، هدف و غایات انسان، استعداد و قوا و نیروهای انسانی، خصوصیات ‏برجسته انسان، هدایت انسان، تفاوت‏های انسان با موجودات دیگر و نوع رابطه انسان با سایر پدیده ‏ها و خدا و… بیان کرده است و آثار متعدّدی را در این خصوص از خود به جای گذاشته‏ است‏)

یکی از مباحثی که آن شهید بزرگوار، با انگیزه و هدف و شورخاصّی آن را توضیح داده، معرّفی انسان کامل اسلام است؛ البتّه هدف اواز بیان این موضوع فقط تفسیر و تبیین نظری و دفاع از نظریه اسلام در برابر نظریه ‏های دیگر نبود؛ بلکه طرح این بحث را دربردارنده آثار تربیتی ‏و عملی فراوان دانسته و آن چنان که خود فرموده، درک صحیح آن را شرط مسلمانی و پیمودن صراط مستقیم می‏داند: ما اگر انسان کامل اسلام را [چه از راه بیان قرآن و چه از راه شناخت ‏شخصیت پرورده‏های قرآنی ] نشناسیم نمی‏توانیم راهی را که اسلام ‏معیّن کرده است، برویم. نمی‏توانیم ما یک مسلمان واقعی و درست باشیم. جامعه ما نمی‏تواند یک جامعه اسلامی باشد؛ پس ضرورت دارد حتماً انسان‏ کامل و عالی و متعالی اسلام را بشناسیم. (مطهری، انسان کامل، ص 7)

شناخت انسان کامل یا انسان نمونه از دیدگاه اسلام، از آن نظر برای ما مسلمین ‏واجب و لازم است که حکم مدل و حکم الگو و حکم سرمشق را دارد؛ یعنی ما اگر بخواهیم یک مسلمان کامل باشیم چون اسلام می‏خواهد انسان بسازد، ما اگر بخواهیم به کمال انسانی خودمان برسیم، تحت تربیت و تعلیم اسلامی باید بدانیم ‏که انسان کامل چگونه چیزی است و چگونه است چهره انسان کامل… . (همان، ص 5)

شایسته است اذعان و اعتراف کنیم که گرچه ربع قرن از شهادت این استاد بزرگوار و نزدیک به نیم قرن از زمان تألیف و سخنان وی می‏گذرد، هنوز آثار او طراوت و تازگی و کاربرد خود را از دست نداده و به حقیقت، درهر حوزه‏ای که استاد قلم زده یا سخن گفته، بهترین مطالب با شیواترین ‏بیان ارائه شده است و ما برآنیم به آن چه این شهید بزرگوار درباره انسان ‏کاملِ اسلام بیان کرده است، اشاره‏ای داشته باشیم.

ادامه دارد…